بسم الله الرحمن الرحیم
در جلسه قبل گفتیم که ابوعلی سینا معتقد است که : ما برای اینکه اشیاء مادی را درک کنیم احتیاج به حضور داریم . این اشیاء مادی نمی توانند بالرأس در نزد ما حاضر بشوند چون صورت آنها مقرون به ماده است، لذا باید از ماده، مجرد بشوند . تجرید یعنی مجرد کردن از ماده، که وقتی آن صورت از ماده تجرید شد آنوقت نفس آن صورت را درک می کند . بطور مثال، نفس مانند یک پرده ای می ماند که صورت شیء مادی بر روی آن نقش می شود و نفس آن صورت را درک می کند .
ملاصدرا معتقد است که این ادراک به انشاء صُوَر انجام می گیرد . یعنی نفس این صورتها را در خودش بوجود می آورد . حواس پنجگانه پیغام عصبی را به مغز می رسانند و نفس از آن پیغامها، صورتها را بوجود می آورد . ملاصدرا معتقد است که نفس قابل نیست که صورت شیء مانند عکسی بر روی پرده ای نقش ببندد، بلکه نفس فاعل است و خودش این صورتها را بوجود می آورد . بنا بر عقیده ملاصدرا، ما هر چه را که می بینیم در واقع در خودمان داریم می بینیم نه در خارج . شما وقتی به آسمان نگاه می کنید، صورت آن آسمان در نفس شماست و چون نفس جا و مکان ندارد، لذا همه آسمان در نفس شما رؤیت می شود .
تفاوت عقیده ابوعلی سینا و ملاصدرا در این است که : ابوعلی سینا، نفس را قابل می داند که این صورتها در پرده نفس نقش می بندند، اما ملاصدرا، نفس را فاعل می داند که این صورتها در اثر پیغامهای عصبی که به مغز واصل شده، نفس، آن صورتها را بوجود می آورد . لذا اگر پیغام اشتباهی به نفس برسد، نفس هم صورت اشتباهی را بوجود می آورد . مثل آتشگردان که وقتی آنرا می چرخانند، چشم آنرا بصورت دایره ای از آتش می بیند، در حالی که دایره آتشی نیست، چشم شما پیغام عصبی را که به مغز می رساند، هنوز این پیغام قطع نشده، پیغام بعدی می رسد و همینطور پیغام بعدی، لذا نفس وقتی این پیغام ها را در خودش انشاء می کند صورتی از دایره ای از آتش را بوجود می آورد. یا زمانی که چوبی را درون آب فرو می کنید، بخاطر ضریب شکست نور، شما چوب را شکسته می بینید .
این سؤال پیش می آید که نفس چگونه این صورت مجرد را از ماده جدا می کند ؟ در اینجا دیگر ابوعلی سینا، کیفیت تجرید را توضیحی نمی دهد .
پس گفته ملاصدرا صحیح است که این صورت وقتی می خواهد مجرد از ماده بشود، نفس این صورت مجرد را در خودش بوجود می آورد که این صورت عین نفس است و این صورت چیزی جدای از نفس نیست . لذا آن چیزی که شما می بینید عین نفس شماست و جدای از نفس شما نیست .
ثانیاً، صورت در نفس ما حاضر شد، ما به آن صورت حاصله چگونه علم پیدا می کنیم ؟
قبلاً گفتیم که نفس در نزد خودش حاضر است و اگر بخواهد شیء را درک کند، باید عین همان شیء بشود . وقتی نفس عین همان شیء شد، چون به خودش علم دارد به آن صورت هم علم پیدا می کند . و اگر مغایرت و دوگانگی باشد، علم حاصل نمی شود . وقتی علم حاصل می شود که نفس با آن صورت متحد شده باشد .
پس آن چیزی را که ما درک می کنیم، عین ذات ما می شود . و اینها می شود کمالات ذات . نفسی که بیشتر درک کرده بزرگتر از نفسی است که کمتر درک کرده است . هر چه بیشتر ادراک می کنید دارای نفس قویتری می شوید و کمالی بر کمال شما افزوده می شود .
اگر آن صورتی که شما درک می کنید عین ذات شما نبود، در ذات شما کمالی حاصل نمی شد . پس فرقی بین انسان دانا و نادان و یا نفس یک بچه و یک پیر مرد نبود، چون در نفس شان برابر بودند .
«یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ» (روزی که مردم مانند پروانه های پراکنده به هر سو میدوند) قارعه/4
کسانی که فقط عالم ماده را درک و قبول دارند و ادراکی از عوالم بعدی ندارند، اینها دارای نفوس ضعیف هستند و چون هیچ کمال و معرفتی را کسب نکرده اند، در قیامت مانند پروانه و یا ملخ مبعوث می شود .
«خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ کَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِر» (آنها از قبرها خارج میشوند در حالی که چشمهایشان از وحشت به زیر افتاده و [بی هدف] همچون ملخهای پراکنده به هر سو میدوند!) قمر/7
ملاصدرا می گوید : مردم بر این باورند که ارواح در بهشت و جهنم اند، اما ما می گوئیم که بهشت و جهنم در ارواحند . هر کسی در بهشت و جهنم خودش است . صحیفه عمل هر کسی نزد خود اوست و اعمال خود را با نیت و جزئیاتش می بیند .
حضرت علامه حسن زاده آملی (حفظه الله) فرموده اند: هر کس مالک یوم الدین خودش است .
« وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی» (و اینکه براى انسان جز حاصل تلاش او نیست) نجم/39
